می‎توان ویژگی‎های عدد چهل را بررسی کرد که این مطلب در علوم غریبه یافت می‎شود و در علمی به نام علم عدد مورد بحث قرار می‎گیرد. و باید از اصحاب چنین علومی سؤال شود. البته نگارنده از آن بی‎اطلاع است.
از منظر دیگری پاسخ را جستجو می‎کنیم و آن بررسی اجمالی آیات و روایاتی است که در آن عدد چهل ذکر شده است.
در قرآن کریم کلمه اربعین در چهار آیه ذکر شده است که دو مورد آن یعنی آیه 51 سوره بقره و 142 سوره اعراف مربوط به اقامت 40 روزه حضرت موسی ع در کوه می‎باشد. آیه 26 سوره مائده، سرگردانی چهل ساله بنی اسرائیل در بیابان‎ها را بیان می‎کند و در آیه 15 سوره احقاف نیز به نکته‎ای تکوینی در خلقت انسان اشاره رفته است و آن کمال جسمی و عقلی انسان در چهل سالگی است.
روایات را نیز می‎توان به چند دسته تقسیم کرد. یعنی برخی اشاره به امور تکوینی در خلقت دارند و برخی متضمن توصیه‎هایی عملی است و آثار برخی از اعمال را در چهل روز بیان می‎کند. دسته‎ای دیگر از روایات به بیان برخی از اتفاقات تاریخی می‎پردازند که محور آنها عدد چهل می‎باشد.
به طور مثال در روایات زمان تخمیر طینت آدم چهل روز بیان شده است[1] و یا مراحل خلقت انسان و تبدیل نطفه به علقه و علقه به مضغه هر یک چهل روز طول می‎کشد.[2]
از موارد تاریخی نیز که در روایات آمده می‎توان به موارد ذیل اشاره کرد: بین دو جملة فرعون که گفت: انا ربکم الاعلی و جمله «ما علمت لکم من الله غیری» یعنی من برای شما خدایی غیر از خودم نمی‎شناسم چهل سال طول کشید و خداوند براساس سنّت املاء خود به او این فرصت را داد.[3] فاصله نفرین موسی تا اجابت آن نفرین نیز همین مقدار است.[4] حضرت آدم چهل روز گریست تا توبه‎اش قبول شد.[5] و نیز بر مرگ هابیل چهل روز گریست تا خداوند فرزند دیگری به او عنایت کرد.[6] باران و طوفان در عذاب قوم نوح چهل روز طول کشیده است.[7] بنی اسرائیل چهل روز گریستند تا خدای تعالی وحی فرستاد که آنان را از شر فرعون نجات خواهد داد.[8] و یا در داستان تولد حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ نقل شده، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ چهل روز از حضرت خدیجه ـ سلام الله علیها ـ دوری کرد و مشغول عبادت شد و سپس نطفة حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ منعقد شد.[9] و موارد فراوان دیگر.
در بخش دوم از روایات نیز می‎توان به احادیث ذیل اشاره کرد. امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرمودند کسی که شراب بخورد تا چهل روز نمازش مقبول نیست و اگر در این مدت نماز را ترک کند عذابش مضاعف خواهد بود.[10] پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند هر کس از امت من چهل حدیث از مسائل دینی که به آن احتیاج دارد حفظ کند، خداوند او را در قیامت به عنوان فقیه و عالم مبعوث می‎کند[11]. از علی ـ علیه السّلام ـ نقل شده است که حریم مسجد چهل زراع است و از هر طرف تا چهل خانه همسایه محسوب می‎شوند،[12] و نیز حدیث معروف پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ که فرمودند اگر کسی چهل روز خود را برای خدا خالص کند، چشمه‎های حکمت از قلبش بر زبانش جاری خواهد شد.[13] و احادیث دیگری که در این باره وارد شده‎اند.
عرفای بزرگ در مورد حدیث اخیر بحث کرده و مطالب گوناگونی درباره هر یک از ارکان آن بیان نموده‎اند. مهم‎ترین نکته که در این کتب درباره چهل روز حاصل می‎شود این است که عدد چهل باعث ظهور استعدادات می‎باشد.
چنان که مرحوم صدرالمتاللین در تفسیر آیه 51 سوره بقره درباره این که چرا خداوند با حضرت موسی ـ علیه السّلام ـ چهل روز وعده کرد. ابتدا علم به علت این کار را در اختیار انبیاء واولیاء الهی می‎داند ولی این نکته را می‎افزاید که برخی از عرفا مطلبی لطیف در بیان آن گفته‎اند که چون تخمیر طینت آدم چهل روز طول کشیده است و در این چهل روز هر روز حجابی بر حجاب‎های او افزوده‎اند تا امکان ورود به دنیا را بیابد و آن را آباد کند. و لذا هر کسی که چهل روز اخلاص بورزد هر روز حجابی از حجاب‎های او برطرف می‎شود تا به نقطه‎ای می‎رسد که علوم لدنّی و معارف الهی از خداوند به قلب او افاضه می‎شود و حضرت موسی ـ علیه السّلام ـ نیز در طول این چهل روز استعداد مکالمه با خدا را پیدا کرد.[14]
در رساله سیروسلوکی نیز که منسوب به علامه بحرالعلوم می‎باشد بحثی مبسوط در این زمینه آمده و به توضیح ارتباط عدد چهل یا ظهور استعدادات پرداخته است. ایشان نیز به تخمیر چهل روزة طینت آدم اشاره کرده و نیز به این روایت که چهل سال بدن او میان کعبه و مدینه افتاد بود و باران رحمت الهی بر او می‎بارید تا بدن او قابل تعلق روح قدسی شود. و یا اینکه حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ در چهل سالگی خلعت نبوت پوشیدند و این که نهایت تکمیلی قوای بشری در انسان چهل سال است و نیز در تأویل این که چرا همسایة هر خانه‎ای را چهل خانه فرموده‎اند، می‎گوید که انسان چهار قوه عقلیه و وهمیه و شهویه و غضبیه دارد و هر یک از این‎ها چهل مرحله دارد و پس از مرحلة چهلم است که انسان می‎تواند بگوید از عالم آن قوه خارج شده است.[15]
به نظر می‎رسد نکته اصلی همین باشد و بسیاری از روایاتی که ذکر شد نیز بر همین اساس قابل تفسیر می‎باشند چرا که همه چیز استعداد خاص خود را می‎طلبد چه عنایات خاصه الهی و چه هلاک و غضب خداوندی، لذا فرعون نیز چهل سال مهلت می‎یابد تا هلاک الهی او را در بگیرد و قوم موسی چهل سال سرگردان می‎شوند تا از سنگینی گناهان خود خلاص شوند و نسل آنها وارد سرزمین مقدس شوند. و یا چهل روز دعا می‎کنند تا از شر فرعون رهایی یابند.
البته ادعای ما این نیست که می‎توان تمام احادیثی را که در آن عدد چهل ذکر شده است به این شیوه تبیین کرد، آن چه به نظر ما رسیده است همین است که هر جا بحث درباره آمادگی برای پذیرش او می‎باشد چه خیر و چه شرّ عدد چهل برای بروز و ظهور استعداد خاص آن امر می‎باشد.
---------------------------------------------
[1] . طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم 1379، چ 12، ج 8، ص 423.
[2] . همان، ج 15، ص 30.
[3] . صدوق، محمدبن علی بن حسین، کتاب الحضال، دفتر انتشارات اسلامی، قم 1362، ج 1و 2، ص 540.
[4] . طباطبائی، همان، ج 10، ص 172.
[5] . همان،‌ج 1، ص 211.
[6] . همان، ج 5، ص 521.
[7] . همان، ج 10، ص 379.
[8] . همان، ج 10، ص 494.
[9] . ر.ک: کمپانی، فضل الله، حضرت زهرا ـ علیها السّلام ـ ، انتشارات مفید، تهران 1369، ص 13 ـ 14.
[10] . صدوق، ‌همان، ص 534.
[11] . همان، ص 541.
[12] . همان، ص 544.
[13] . مجلسی،‌محمد باقر، بحارالانوار، داراحیاء التراث العربی، بیروت لبنان، 1983، چاپ سوم، ج 67، ص 242.
[14] . ر.ک: صدر المتاللین، محمد بن ابراهیم، ‌تفسیر القرآن الکریم، انتشارات بیدار، قم 1366، ج 3، ص 370 ـ 371.
[15] . ر.ک: طباطبایی نجفی، سیدمهدی بن سعید مرتضی، رساله سیر و سلوک، انتشارات حکمت، 1370، تهران، چاپ دوم، ص 27ـ42.